Η ψυχή της Κρήτης

 
 Οι Ορφανουδάκηδες τυροκομούν έξω από τον κούμο τους στη θέση Πετραδέ στις σφακιανές Μαδάρες

Κάπου εκεί ψηλά στις Μαδάρες και την Ορεινή Ερημο, κάποιοι λίγοι Σφακιανοί απέμειναν να διαφυλάττουν τα ιερά και τα όσια της Κρήτης.
Στην απροσπέλαστη δυτική ακτογραμμή, ο μυθικός έρωτας του θεού του φωτός γίνεται ακόμη και σήμερα αισθητός.

Ο παπα-Γιώργης Χιωτάκης στην εκκλησία του Αγίου Παύλου, δίπλα στην Αγία Ρούμελη. Χάρη σε αυτόν είναι ζωντανά όλα τα ξωκκλήσια των Σφακίων

Πριν ξεκινήσεις το ταξίδι πρέπει να διαλέξεις. Υπάρχουν τα τουριστικά Σφακιά, υπάρχουν και τα Σφακιά. Αυτά που «αξιοποιήθηκαν» για να καλύψουν τις ανάγκες των παραθεριστών και τα ανόθευτα, ο πιο άγριος, όμορφος και παρθένος τόπος της Κρήτης.

Η επαρχία Σφακίων καταλαμβάνει τεράστια έκταση (σε σχέση με τον πληθυσμό της) και μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες όλων όσοι αποφεύγουν την κοσμοπολίτικη ζωή και τους τόπους μαζικής κατανάλωσης.

Οι απότομοι γκρεμοί και τα τεράστια φαράγγια που κατακερματίζουν τη σφακιανή επικράτεια και «βάφτιβάφτισαν» την περιοχή (σφαξ = χάσμα) καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη την πρόσβαση στο μεγαλύτερο μέρος των απόκρημνων πλαγιών των Λευκών Ορέων που ξεκινούν από το Λιβυκό πέλαγος και καταλήγουν στις Μαδάρες. Ο άγονος και αφιλόξενος αυτός τόπος διαμόρφωσε τον χαρακτήρα, αλλά και τον τρόπο ζωής των κατοίκων του.

Το εσωτερικό του κούμου στο Καστιβέλι στη Μαδάρα Σφακίων.  

Οι κούμοι είναι αρχέγονα κτίσματα που κατασκευάζονταν με το εκφορικό σύστημα, όπως ακριβώς και οι μυκηναϊκοί τάφοι

Οι Σφακιανοί έμειναν στην ιστορία χάρη στη μνημειώδη γενναιότητα, τον ασυμβίβαστο χαρακτήρα και την αγάπη τους για την ελευθερία. Για 700 σχεδόν χρόνια ήταν επαναστατημένοι, πολεμώντας λυσσασμένα όλους τους κατακτητές, χωρίς να υπολογίζουν τη ζωή τους.

Παρά την επικρατούσα άποψη, οι εχθροί κατακτούσαν τα Σφακιά ύστερα από κάθε μεγάλη επανάσταση. Τα έκαιγαν ολοσχερώς και όσους δεν σκότωναν τους έπαιρναν αιχμαλώτους. Οσοι κατάφερναν να γλιτώσουν ξανάχτιζαν πάνω στις στάχτες και προετοίμαζαν τη νέα επανάσταση. Οι Σφακιανοί πέρασαν στον χώρο του θρύλου με αίμα και πόνο.

Η Κλειώ Ζακυνθινάκη πλέκει με βελονάκι

Αυτός ο θρύλος φέρνει στα Σφακιά πολλούς επισκέπτες που αναζητούν μνημεία του ηρωικού παρελθόντος και λεβεντόκορμους κατοίκους με παραδοσιακές φορεσιές, ακριβώς σαν και αυτούς που περιγράφει η ιστορία. Αυτά που συναντούν συχνά δεν ανταποκρίνονται στις προσδοκίες τους και συνήθως φεύγουν με μια αίσθηση ανεκπλήρωτου.

Οι ενημερωμένοι περιηγητές μπορούν να βιώσουν μοναδικές εμπειρίες γνωρίζοντας εκπληκτικούς ανθρώπους, υπέροχες παραλίες και πολύ ιδιαίτερα φυσικά και πολιτιστικά μνημεία. Γνωρίζοντας, όμως, ότι οι αγέρωχοι πολεμιστές δεν ζουν πια και ότι η τουριστική ανάπτυξη έχει προκαλέσει σημαντικές καταστροφές.


Η νομαδική ζωή των Σφακιανών
Αν και ο μύθος θέλει τους Σφακιανούς να εξασφαλίζουν τα προς το ζην από την πειρατεία, η αλήθεια είναι ότι στη συντριπτική τους πλειονότητα ήταν κτηνοτρόφοι, που παράλληλα καλλιεργούσαν την άγονη γη τους για να εξασφαλίζουν την τροφή τους.

Υπήρχαν και ναυτικοί, αλλά ήταν πάντοτε μειονότητα και συνήθως διέθεταν και ζώα. Επειδή ο τόπος τους ήταν φτωχός αναγκάζονταν να μετακινούνται εποχικά για να εξασφαλίζουν τροφή για τα κοπάδια τους. Οι συνθήκες της ζωής εξανάγκασαν τους περισσότερους να έχουν δύο σπίτια, ένα στην παραθαλάσσια ζώνη και ένα στην ορεινή.

Τους ανοιξιάτικους και καλοκαιρινούς μήνες που τα βουνά ήταν προσβάσιμα διέμεναν στα ορεινά χωριά. Μετά τα πρωτοβρόχια έπαιρναν τα κοπάδια τους και κατέβαιναν στα γυρωγιάλια. Ολα τα θερινά χωριά ήταν χτισμένα γύρω από ελάχιστα καλλιεργήσιμα οροπέδια και τα χειμερινά σε φυσικά λιμάνια ή γύρω από την εύφορη πεδιάδα του Φραγκοκάστελλου.

Η Χώρα των Σφακίων, πρωτεύουσα της επαρχίας

Στην ορεινή ζώνη συναντάμε 10 χωριά, τα οποία από ανατολικά προς δυτικά είναι: Καλλικράτης, Ασφένδου, Ασκύφου, Ιμπρος, Μουρί, Ανώπολη, Λιβανιανά, Αράδαινα, Αγιος Ιωάννης και Σαμαριά. Από αυτά, το Μουρί έχει ερημώσει και η Σαμαριά εκκενώθηκε από το κράτος όταν κηρύχθηκε ο εθνικός δρυμός. Ο Καλός Λάκκος και οι Λάκκοι, δυο μικροί οικισμοί στο Σφακιανό φαράγγι, εγκαταλείφθηκαν από τον περασμένο αιώνα.

Τα παραθαλάσσια χωριά είναι 14, από τα δυτικά προς τα ανατολικά: Αγιά Ρουμέλη, Λουτρό, Χώρα Σφακίων, Κομιτάδες, Βρασκάς, Βουβάς, Νομικιανά, Αγιος Νεκτάριος, Αγιος Γεώργιος, Φραγκοκάστελλο, Πατσιανός, Καψοδάσος, Σκαλωτή και Αργουλές. Τα εκτεταμένα οδικά έργα που πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια εξασφάλισαν καλή οδική πρόσβαση σε όλα τα ορεινά χωριά.

Πρόσφατα βελτιώθηκε σημαντικά και ο δρόμος που συνδέει το Ρέθυμνο με τα Σφακιά, μέσω του Καλλικράτη και του Ασφένδου, εξασφαλίζοντας άνετη πρόσβαση και σε αυτά τα γραφικά χωριά που μέχρι την περασμένη δεκαετία ήταν σχεδόν αποκομμένα. Ο δρόμος που συνδέει την Ανώπολη με την Αράδαινα κατασκευάστηκε μετά το 1985, όταν και χτίστηκε η εντυπωσιακή γέφυρα, δώρο της οικογένειας Βαρδινογιάννη που κατάγεται από τον Αγιο Ιωάννη.

Ο πατέρας Παΐσιος ευλογεί τους ανθρωπόσχημους άρτους του Αγίου Αντωνίου στο Λουτρό. Ενα πανάρχαιο έθιμο που διατηρείται αναλλοίωτο

Λόγω των απόκρημνων γκρεμών και των φαραγγιών, το μεγαλύτερο τμήμα της παράκτιας ζώνης δεν διαθέτει δρόμο. Οι συγκοινωνίες και οι μεταφορές από τη Χώρα Σφακίων μέχρι και τη Σούγια (επαρχία Σελίνου) γίνονται μόνο διά θαλάσσης. Ευτυχώς, οι χιλιάδες τουρίστες που κατεβαίνουν καθημερινά το φαράγγι της Σαμαριάς εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητα της τοπικής ναυτιλιακής εταιρείας ΑΝΕΝΔΥΚ και της επιτρέπουν να διατηρεί ζωντανή τη γραμμή ακόμα και τους ζημιογόνους χειμερινούς μήνες.

Είναι ιδιαίτερα χρήσιμο, αν σκέφτεστε να επισκεφτείτε την περιοχή, να ενημερωθείτε εγκαίρως για τα δρομολόγια. Η ίδια εταιρεία συνδέει ακτοπλοϊκά και τη Γαύδο, η οποία μέχρι τον περασμένο αιώνα ανήκε στα Σφακιά.


Ασκύφου, Ανώπολη και Χώρα Σφακίων
Τα πολυπληθέστερα χωριά των Σφακίων είναι τ' Ασκύφου, η Χώρα Σφακίων και η Ανώπολη. Το πιο αλλοιωμένο απ' όλα είναι η πρωτεύουσα του δήμου, Χώρα Σφακίων. Η άναρχη ανοικοδόμηση και η έλλειψη κρατικής παρέμβασης επέφερε ανεπανόρθωτες ζημιές σε ένα από τα πιο αρχοντικά και επιβλητικά χωριά της επαρχίας.

Ο Νίκος Γιαλεδάκης, στιβανάς, από το Αμμουδάρι Ασκύφου

Τα τελευταία χρόνια γίνονται σημαντικές προσπάθειες εξωραϊσμού που βελτιώνουν την εικόνα. Οι μεγάλες αλλαγές, όμως, έγιναν μόνο στην παραθαλάσσια συνοικία του χωριού, τον Μπρόσγιαλο. Οι υπόλοιπες τρεις, Μεσοχώρι,Θόλος και Γεωργίτσι, διαθέτουν ενδιαφέροντα αξιοθέατα που ανταμείβουν όποιον αποφασίσει να περιηγηθεί το χωριό. Ιδίως οι ναοί, που σύμφωνα με τον θρύλο ήταν 100, καθώς κάθε οικογένεια του χωριού αλλά και κάθε χωριό της επαρχίας συντηρούσε εκκλησία στη Χώρα.

Επισκεφτείτε οπωσδήποτε τους Αγίους Πάντες που διαθέτουν τις σπάνιες τοιχογραφίες σε κρητική τεχνοτροπία, τους ετοιμόρροπους Αγίους Αποστόλους και τα υπολείμματα του κάστρου που βρίσκονται στην κορυφή του λόφου ανάμεσα στα πεύκα. Περπατήστε τα μεσαιωνικά σοκάκια και απολαύστε τα «γοητευτικά ερείπια» που στέκουν ακόμα στην υψηλότερη συνοικία, το Γεωργίτσι.

Τ' Ασκύφου, το πρώτο χωριό που συναντάμε ερχόμενοι από τα Χανιά, είναι κτισμένο περιμετρικά γύρω από το ομώνυμο οροπέδιο. Είναι ένα όμορφο χωριό με 5 συνοικίες: το Αμμουδάρι, τον Πετρέ, τη Στραβόραχη,τις Καρές και το Γωνί. Λόγω της μικρής απόστασης από τα Χανιά έχει διατηρήσει τον πληθυσμό του. Στο χωριό λειτουργούν ταβέρνες με νόστιμο παραδοσιακό φαγητό και αρκετοί φούρνοι που παρασκευάζουν εκλεκτά παξιμάδια.

Στο χωριό θα βρείτε εξαιρετικής ποιότητας τσικουδιά, κρασί και μέλι. Αξίζει να επισκεφτείτε το Πολεμικό Μουσείο Σφακίων, μια μεγάλη ιδιωτική συλλογή από απομεινάρια του Β' Παγκοσμίου και αρκετά καθημερινά αντικείμενα και εργαλεία που χρησιμοποιούνταν κατά το παρελθόν.

Περάστε οπωσδήποτε από το στιβανάδικο του Νίκου και Ιερώνυμου Γιαλεδάκη, στο Αμμουδάρι. Πρόκειται για ένα «απολίθωμα» παλαιικού εργαστηρίου, μια υπέροχη χρονοκάψουλα που σε μεταφέρει στα αυθεντικά Σφακιά. Ο μπαρμπα-Νίκος γοητεύει με την τέχνη, την αφηγηματική του δεινότητα, αλλά κυρίως με την πηγαία του ευγένεια, χάρισμα που διέθεταν και παινούσαν οι παλιοί Σφακιανοί. Ο Ιερώνυμος συγκινεί γιατί παρότι έχει πολλά ενδιαφέροντα και ικανότητες, επέλεξε να επιστρέψει στο χωριό για να εξασκήσει και να διασώσει την τέχνη του.

Στο οροπέδιο του Ασκύφου οι οικισμοί είναι κτισμένοι περιμετρικά

Η Ανώπολη είναι και αυτή κτισμένη γύρω από το ομώνυμο οροπέδιο. Παρά το μεγάλο της μέγεθος δεν δίνει την αίσθηση του συμπαγούς χωριού γιατί οι 10 συνοικίες της (Αγ. Δημήτριος, Βαδιανά, Γύρος, Καμπιά, Κάμπος, Λιμνιά, Μαριανά, Παυλιανά, Ρίζα και Σκάλα) είναι διασκορπισμένες σε μεγάλη απόσταση. Αυτό οφείλεται στο μακρόστενο σχήμα του οροπεδίου. Πολλοί άνθρωποι έπρεπε να εκμεταλλευτούν μια στενή και μικρή λωρίδα καλλιεργήσιμης γης.

Η Ανώπολη υπερηφανεύεται γιατί γέννησε τον υπέρτατο ήρωα τον Σφακίων, τον Δασκαλογιάννη. Ο μοναδικός αρχηγός στην ιστορία των Σφακίων ηγήθηκε της ευγενούς επανάστασης του 1770 που δόξασε αλλά κατέστρεψε τα Σφακιά. Ως ένδειξη σεβασμού, τα παλιά χρόνια, όποιος ένοπλος περνούσε από την Ανώπολη έφερε το όπλο του ανά χείρας και ελαφρά στραμμένο προς τα κάτω και όχι στον ώμο.

Στον λόφο νότια του χωριού δεσπόζει το καστρομονάστηρο της Αγίας Αικατερίνης που προσφέρει φαντασμαγορική θέα. Από κάτω απλώνονται το Λιβυκό πέλαγος, το Λουτρό, ο Φοίνικας και ο Λύκος, στο βάθος η Γαύδος, βόρεια τα επιβλητικά Λευκά Ορη και δυτικά τα ερείπια και το τείχος της αρχαίας Ανώπολης.

Ερειπωμένο καμαρόσπιτο στον Γύρο της Ανώπολης

Αν σας αρέσει το περπάτημα, το παραθαλάσσιο Λουτρό απέχει μόλις 30 λεπτά από την Αγία Αικατερίνη, καθώς το μονοπάτι είναι κατηφορικό. Αν επιλέξετε κάτι τέτοιο, πρέπει να ξέρετε ότι η επιστροφή είναι λιγότερο ευχάριστη και απαιτεί πολλαπλάσιο χρόνο. Ο συμβατικός τρόπος να φτάσετε στο Λουτρό είναι διά θαλάσσης από τη χώρα Σφακίων, μέσω των τακτικών δρομολογίων της ΑΝΕΔΥΚ ή και με θαλάσσιο ταξί.

Το λιμάνι του Λουτρού είναι το μοναδικό φυσικό λιμάνι της Νότιας Κρήτης. Επαιξε καθοριστικό ρόλο σε όλες τις επαναστάσεις των Σφακιανών και αποτέλεσε πηγή πλούτου σε όλες τις εποχές. Κτίστηκε πάνω στον αρχαίο Φοίνικα που άκμασε τη ρωμαϊκή περίοδο και είναι ένας από τους ελάχιστους τόπους που αναφέρονται στην Αγία Γραφή, καθώς εδώ υποτίθεται ότι ναυάγησε ο Αγιος Παύλος καθ' οδόν προς τη Ρώμη.

Το γραφικό Λουτρό Σφακίων, το μοναδικό φυσικό λιμάνι της Νότιας Κρήτης

Το Λουτρό είναι ένα γαλήνιο ησυχαστήριο, αρκετά γραφικό, αν και η ανοικοδόμηση έχει ξεπεράσει τα όρια και το χωριό μοιάζει με κυκλαδοχώρι, αφού όλα τα σπίτια είναι βαμμένα άσπρα και τα πορτοπαράθυρα όλα μπλε. Η απουσία αυτοκινήτων, η όμορφη παραλία, αλλά και η εύκολη πρόσβαση στις δυτικές παραλίες έχουν κάνει το χωριό ιδιαίτερα δημοφιλές. Ο χώρος δεν επιτρέπει να περιηγηθούμε όπως αρμόζει όλα τα χωριά των Σφακίων. Στο site του Travelbook θα βρείτε πολλά κείμενα που θα αποκαταστήσουν την έλλειψη.


Αγνωστες παραλίες και ορεινή έρημος
Οφείλουμε, όμως, να αποκαλύψουμε τις δύο πιο ενδιαφέρουσες περιοχές της επαρχίας που πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφτεί κανείς: Η ακτογραμμή των Σφακίων διαθέτει συγκλονιστικές παραλίες. Δεν είναι τυχαίο ότι εδώ τοποθέτησαν οι αρχαίοι Ελληνες τον μυθικό έρωτα του Απόλλωνα, θεού του φωτός, με τη νύμφη Ακακαλλίδα που ακινητοποίησε το άρμα του Ηλιου και πάγωσε τον πλανήτη, βυθίζοντάς τον στο σκοτάδι.

Το κομμάτι μεταξύ Αγια-Ρουμέλης και Σούγιας έχει καταπληκτικές παραλίες με ελάχιστο κόσμο, αφού προσεγγίζονται μόνο από τη θάλασσα ή με πολύωρο περπάτημα. Από αυτές ξεχωρίζουν ο Καλόγερος, τα Δώματα και η Τρυπητή. Αν πάτε φροντίστε να έχετε μαζί σας νερό, τρόφιμα και αν είναι δυνατόν κάποιον που γνωρίζει την περιοχή.

Ο Σωτήρης Πατρουδάκης τραβάει τα δίχτυα του

Η τεράστια αμμουδιά, ανατολικά της Αγια-Ρουμέλης, όπου τα πευκοδάση σχεδόν ακουμπούν στη θάλασσα, είναι μαγευτική. Στο μέσον της ξεχωρίζει το εκκλησάκι του Αγίου Παύλου που κτίστηκε τον 11ο αιώνα και στέκει μια χιλιετία όρθιο στα κύματα. Ξεχωριστή ομορφιά έχουν επίσης η παραλία στο τέλος του φαραγγιού της Αράδαινας με τις μαρμαρένιες σπηλιές, τα Γλυκά Νερά (μια από τις πρώτες παραλίες γυμνιστών) και οι παραλίες γύρω από το Φραγκοκάστελλο, με πιο ιδιαίτερη την Ορθή Αμμο.

Ο πιο άγριος και πιο απρόβλεπτος τόπος των Σφακίων βρίσκεται στα βόρεια σύνορά τους. Οι Μαδάρες (τα θερινά βοσκοτόπια των Σφακιανών) και η Ορεινή Ερημος είναι ανεπανάληπτο θέαμα . Στις Μαδάρες, όπου απουσιάζει παντελώς η τεχνολογία, βοσκοί τυροκομούν με τον παραδοσιακό τρόπο, αποθηκεύουν τα τυριά τους σε σπηλαιοβάραθρα και ζουν σε αρχέγονα πέτρινα κτίσματα, τα περίφημα μιτάτα. Τα ζώα τρέφονται αποκλειστικά με μαλοτήρα και σπάνια βότανα που υπάρχουν μόνο εκεί.Προσοχή, όμως. Η περιοχή απαιτεί ειδική εκπαίδευση και συνοδεία ντόπιου.

Η Ορεινή Ερημος είναι μια φαινομενικά νεκρή ζώνη που μοιάζει καταπληκτικά με σεληνιακό τοπίο. Ολοι οι λόφοι έχουν κλίση 32 μοιρών και τα μισά από τα (πολλά) φυτά που φυτρώνουν εκεί δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον πλανήτη. Αν η Κρήτη έχει ψυχή, σίγουρα βρίσκεται κάπου εδώ.

Για να φτάσει κανείς στις δυσπρόσιτες Μαδάρες πρέπει να διανύσει τον κακό χωματόδρομο μήκους 40 χλμ. που ξεκινάει από την Ανώπολη. Από το τέλος του δρόμου χρειάζεται περπάτημα μιάμισης ώρας για να εισέλθετε στις Μαδάρες. Η ανάβαση είναι κοπιαστική, αλλά σίγουρα αξίζει τον κόπο ακόμα και αν χρειαστεί να ξεκινήσετε το περπάτημα από την Ανώπολη, όπως έκαναν οι παλιοί Σφακιανοί. Με όνομα βαρύ σαν Ιστορία, τα Σφακιά αποζημιώνουν όποιον θελήσει να τα γνωρίσει πραγματικά. 

πηγή
 Χάρη στην γενναιότητα των κατοίκων και στην γεωγραφική τους θέση τα Σφακιά παρέμειναν αδούλωτα για πολύ καιρό. Έτσι είχαν την δυνατότητα στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας να ασχοληθούν με τις θαλάσσιες μεταφορές, το εμπόριο αλλά και την πειρατεία. Όλος όμως ο πλούτος που είχε μαζευτεί και τα σπίτια που είχαν φτιάξει κάηκαν και λεηλατήθηκαν το 1770 μετά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη, αλλά και την επανάσταση του 1821.

Οι Σφακιανοί θεωρούνται γνήσιοι απόγονοι των Δωριέων.

Επίσημο video του Δήμου Σφακίων, παραγωγή, http://www.indigoview.com