Τήνος: Ο ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΜΕΣΑ στις γενικές γραμμές που συγκροτούν ένα ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον, κάθε τόπος εφοδιάζει το λαϊκό του βίο και με ιδιαίτερα, δικά του στοιχεία που εκπορεύονται από ειδικότερους τοπικούς παράγοντες- ιστορικούς, γεωγραφικούς, θρησκευτικούς.

Η σύνθεση των παραγόντων αυτών διαμόρφωσε και το λαϊκό πολιτισμό της Τήνου. Κι ας πάρουμε πρώτα τον ιστορικό παράγοντα: Η βενετσιάνικη κυριαρχία, που αρχίζει στις Κυκλάδες το 1204, τις έφερε κοντά στην Ευρώπη και το κυριότερο τις απάλλαξε από τις καταπιέσεις των Τούρκων. Η Τήνος μάλιστα που έμεινε ενετική περισσότερο από όλα τα άλλα νησιά (1715), αισθάνθηκε μόνο για έναν αιώνα την τουρκική κατοχή και, πάλι, απολαμβάνοντας όλα τα προνόμια που είχε και επί Ενετών.

Έτσι μπόρεσε να διατηρήσει με άνεση το λαϊκό της πολιτισμό και τα έθιμά της. Παραμένοντας μάλιστα το τελευταίο χριστιανικό οχυρό στο Αιγαίο, δεν έπαψε ν’ ανανεώνει τον πολιτισμό αυτόν με τα έθιμα και τις δοξασίες που έφερναν μαζί τους οι άλλοι νησιώτες, οι Μοραΐτες, ακόμα και οι Μικρασιάτες Έλληνες, που κατέφυγαν εκεί για να γλιτώσουν απ’ το χαλασμό των Τούρκων.

Τα 511 χρόνια της βενετσιάνικης κατοχής είχαν ως αποτέλεσμα τη στροφή ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού προς το δυτικό δόγμα, γεγονός που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατοπινή εξέλιξη του τηνιακού λαϊκού πολιτισμού και προσέδωσε ένα ιδιαίτερο χρώμα σ’ αυτόν.

Γενικά οι καθολικοί του νησιού είναι πιο δεκτικοί σε κάθε τι που έχει ευρωπαϊκή προέλευση και επηρεάζονται πιο εύκολα από τις δυτικές απόψεις.

Όμως ορθόδοξοι και καθολικοί δεν παρουσιάζουν σήμερα καμία σημαντική διαφορά, ούτε στον τρόπο ζωής, ούτε στα έθιμα, ούτε στις λαϊκές αντιλήψεις, γεγονός που δείχνει πως η δυτική επίδραση έμεινε εξωτερική, χωρίς να διασπάσει τον κοινό χαρακτήρα και τη συνοχή της λαογραφίας του τόπου.

Αρχιτεκτονική

Μια σύνθεση ιστορικών και φυσικογεωγραφικών παραγόντων προσδιόρισε εξάλλου τη διαμόρφωση των οικισμών και των κτισμάτων της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Από τους χρόνους της Ενετοκρατίας, το Αιγαίο δεινοπαθούσε από την καταστροφική μανία και τις λεηλασίες των πειρατών. Οι Τηνιακοί αναγκάστηκαν λοιπόν να τραβηχτούν προς το εσωτερικό, πάνω σε πλαγιές βουνών, που αποτελούσαν ένα φυσικό οχυρό, ώστε οι κινήσεις των πειρατών να δυσχεραίνονται. Από κοντά και το δυνατό ξεροβόρι που σαρώνει το νησί, τους έκανε να αναζητήσουν μέρη «σκεπά», προφυλαγμένα δηλαδή από τον άνεμο, όπου παράλληλα θα μπορούσαν να καλλιεργήσουν και το λιγοστό χώμα της γης τους.

Γι’ αυτό, και δε συναντούμε στην Τήνο παλιά παραθαλάσσια χωριά. Ακόμη και ο Κτικάδος, χωριό ψαράδικο, τα παλαιότερα ιδίως χρόνια, είναι σκαλωμένος σε μια λαγκαδιά και οι κάτοικοί του αναγκάζονταν να ανεβοκατεβαίνουν για το ψάρεμα.

Πειρατές

Επειδή εξάλλου οι χωριανοί έπρεπε να κρύβονται στους δρόμους του χωριού για να πολεμούν τους πειρατές, τα χωριά χτίστηκαν συγκεντρωμένα γύρω από έναν πυρήνα φρουριακού τύπου, που αναπτύσσεται με γραφικές καμάρες και ενωμένα δώματα. Από τα δώματα αυτά μπορούσαν να διαφεύγουν οι χωριανοί σε περιπτώσεις πειρατικών επιδρομών και να σώζονται. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν σπίτια που τα κατώγια τους συγκοινωνούν μεταξύ τους, πράγμα που σημαίνει πως οι χωριανοί διαφεύγαν και υπογείως από το ένα κατώι στο άλλο. Από την άνθηση εξάλλου της μεταξοσκωληκοτροφίας τα παλιότερα χρόνια, επηρεάστηκε η εσωτερική διαρρύθμιση των σπιτιών: Σάλα μεγάλη και με πλατιά παράθυρα για να είναι ευρύχωρη και φωτεινή, αφού εκεί έτρεφαν τους μεταξοσκώληκες στις καλαμωτές-υπνοδωμάτια μικρά και με στενά παράθυρα για να υπάρχει σκοτάδι, αφού οι μεταξοσκώληκες σχημάτιζαν σε αυτά το κουκούλι τους πάνω σε σπάρτα.

Όμως οι γεωγραφικοί και κλιματολογικοί παράγοντες δεν προσδιορίζουν μόνο τη λαϊκή αρχιτεκτονική, αλλά και τη μορφή των χωραφιών και τα καλλιεργούμενα προϊόντα. Έναν πολύ έξυπνο τρόπο λ.χ. έχουν επινοήσει οι χωρικοί για να μπορούν να μετατρέπουν τις απότομες πλαγιές σε χωράφια καλλιεργήσιμα. Χωρίζουν την πλαγιά σε μακρόστενες λουρίδες, «σκαλιά», τις οποίες υποβαστάζουν «πεζούλες» πέτρινες, χτισμένες «ξερολιθιά», έτσι ώστε και η βροχή να μην παρασέρνει το χώμα των χωραφιών. Τις συκιές και τα αμπέλια τα φυτεύουν στα ριζά της πεζούλας, για να τα προφυλάξουν από το βοριά, ενώ στις λαγκαδιές που είναι απάνεμες και υπάρχει νερό, δημιουργούν περιβόλια και φυτεύουν ελιές και εσπεριδοειδή. Αντίθετα, στην πεδιάδα τη Κώμης, που είναι η μόνη πεδινή περιοχή του νησιού, τα χωράφια είναι επίπεδα και χωρίζονται με χαντάκια, αφενός για να εμποδίζονται τα ζώα και να μην καταστρέφουν την παραγωγή και αφετέρου για να διατηρείται υγρασία και δροσιά το καλοκαίρι.

Ορθοδοξία

Ο τρίτος παράγοντας που διαμορφώνει το λαϊκό πολιτισμό της Τήνου -ο θρησκευτικός παράγοντας- εκδηλώνεται σε πρώτη φάση με τις επιβιώσεις της αρχαίας θρησκείας, συνταιριασμένες με τη χριστιανική διδασκαλία, όπως συμβαίνει και στις άλλες ελληνικές περιοχές. Η συγχώνευση αυτών των στοιχείων είναι το ίδιο φανερή και στη λαογραφία της Τήνου, τόσο στη λαϊκή θρησκεία της -έννοια με σαφή αντιδιαστολή προς την επίσημη θρησκεία- όσο και στον πνευματικό της πολιτισμό. Πλάι στα ειδωλολατρικά έθιμα της Πρωτοχρονιάς με τα κάλαντα, τα τυχερά παιχνίδια και τις άλλες αρχαίες συνήθειες, υπάρχει το χριστουγεννιάτικο έθιμο του «κάβου» στον Τριπόταμο, που για κατάληξή του έχει το κοινό «τραπέζι της αδελφοσύνης», που τόσο έντονα θυμίζει τις πρωτοχριστιανικές «αγάπες». Με τη νηστεία της Καθαρής Δευτέρας, βαδίζει πλάι -πλάι η κηδεία του «Καρναβά» στον Φαλατάδο και τις αποκριάτικες μεταμφιέσεις των πρωτογενών δοξασιών διαδέχεται το ανάθεμα κατά των αιρεσιαρχών στον Αι-Δημητράκη της Όξω μεριάς, την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως. Οι κούνιες, που στήνονται το Πάσχα στον Πύργο, έλκουν την καταγωγή τους από τις «αιώρες» των Αθηναίων παρθένων στη γιορτή των Ανθεστηρίων, ενώ την επομένη, τη Δευτέρα του Πάσχα, ο Κτικάδος τελεί με τη σειρά του πρωτοχριστιανικές αγάπες. Κάθε άγιος έχει και μια ιδιαίτερη δύναμη, μια ειδική αποστολή.

Πάνω όμως απ’ όλους τους αγίους βρίσκεται μια μορφή που αναμφίβολα μπήκε στη λαϊκή λατρεία από καθαρά χριστιανική επίδραση: Η μορφή της αιώνιας μάνας, της Παναγίας, που σ’ όλη την Ελλάδα παίρνει την πρώτη τιμή, αλλά στην Τήνο ακόμη πιο πολύ, αφού βγήκε από τα ίδια της τα σπλάχνα και συνδέθηκε μαζί της αδιάσπαστα. Αυτή ακριβώς η παρουσία της Παναγίας, μαζί με τη συνύπαρξη των δύο δογμάτων, του ανατολικού και του δυτικού, είναι τα στοιχεία που συνθέτουν σε δεύτερη φάση τον θρησκευτικό παράγοντα και εφοδιάζουν το λαϊκό πολιτισμό της Τήνου με ξεχωριστά χαρακτηριστικά.

Διαμάχες

Η παρουσία των καθολικών μέσα σ’ ένα χώρο οργανικά ορθόδοξο, δημιούργησε ένα οξύ πρόβλημα, που μόλις στις μέρες μας φαίνεται να κατασταλάζει. Τον περασμένο αιώνα οι διαμάχες ήταν έντονες και συχνά σημειώνονταν θλιβερά επεισόδια, παραβιάσεις εκκλησιών, γκρεμίσματα καμπαναριών, βεβηλώσεις ιερών, κ.λπ. Με τον καιρό οι διαμάχες έπαψαν να είναι έντονες, παρέμειναν όμως οι αντιπάθειες, έτσι ώστε στη Στενή π.χ. που ο μισός πληθυσμός είναι καθολικός και ο άλλος μισός ορθόδοξος, όταν οι καθολικοί έκαναν λιτανεία για να βρέξει, παρακαλούσαν να πέσει η βροχή στα δικά τους μόνο χωράφια, λέγοντας:

Βρέξε Θε μου, βρέξε στα Φραγκοχώρια, βρέξε και στη μίση Στενή, γιατ’ η άλλ’ είναι Ρωμιοί

Και τα παιδιά των ορθοδόξων τραγουδώντας την Κυριακή των Βαΐων το «Βάγιο, βάτιο των βαγιώ», δεν παρέλειπαν να προσθέσουν κοροϊδευτικά στο τέλος:

Πάσκασαν και οι Φράγκοι μια παραγκαιριά βατράχοι

Σήμερα και οι αντιπάθειες αυτές αμβλύνονται. Οι οπαδοί των δύο δογμάτων, με πιο διαλλακτικούς τους καθολικούς, πλησιάζουν συναισθηματικά όλο και περισσότερο, προσέγγιση που εξωτερικεύτηκε και λατρευτικά με το συνεορτασμό του Πάσχα, τις δύο τελευταίες δεκαετίες.

Η Μεγαλόχαρη

Από την άλλη μεριά, η εύρεση της εικόνας της Μεγαλόχαρης ανεφοδίασε το νησί πνευματικά και οικονομικά, το μετέβαλε σε πανελλήνιο προσκυνηματικό κέντρο, έδωσε το νέο προσανατολισμό στις χειροτεχνίες του, επέβαλε την Παναγία στη συνείδηση των κατοίκων σαν κάτι αναπόσπαστα δικό τους και δημιούργησε καινούργια πανηγύρια και έθιμα.

Το μεγαλύτερο μέρος της βιοτεχνίας του τόπου βασίζεται σήμερα στην προσκυνηματική κίνηση του καλοκαιριού. Χάρη στην κίνηση αυτή διασώθηκε η υφαντική τέχνη με τη λειτουργία του υφαντήριου της Χώρας, σε μια στιγμή που φαινόταν να εκπνέει, ύστερα απ’ την εγκατάλειψη του οικογενειακού αργαλειού. Το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τα τοπικά κεντήματα, τους «φιλέδες», ενώ η καλαθοπλεκτική, η κηροπλαστική και η κατασκευή φυλαχτών και άλλων ειδών χειροτεχνίας πήραν μεγάλη ώθηση και προσανατολίστηκαν προς το εμπόριο.

Οι Ξωμερίτες

Ένας πρόσθετο στοιχείο που χαρακτηρίζει το λαϊκό πολιτισμό του νησιού, και ειδικά την περιοχή της Όξω μεριάς, είναι η ύπαρξη ενός διάχυτου καλλιτεχνικού κλίματος. Όλοι σχεδόν οι Ξωμερίτες έχουν μιαν έμφυτη κλίση προς την τέχνη και πολλοί ασχολούνται επαγγελματικά μ’ αυτήν. Υπάρχουν εργαστήρια μαρμαρογλυπτικής και ξυλογλυπτικής, ενώ στον Πύργο λειτουργεί και Σχολή Καλών Τεχνών. Και δε μένει γωνιά ελληνικής γης - κι ακόμα πιο πέρα -που να μην έχει κάποιο μαρμάρινο τέμπλο ή άμβωνα με την επιγραφή: «Τήνιος εποίει». Δεν είναι άλλωστε χωρίς σημασία το γεγονός ότι τα ξωμερίτικα χωριά Πύργος και Ιστέρνια γέννησαν όλους σχεδόν τους μεγάλους σύγχρονους Τηνιακούς καλλιτέχνες.

Αν λάβουμε υπόψη μας ότι και η λαϊκή τέχνη έχει να επιδείξει σ’ ολόκληρο το νησί σπουδαία δημιουργήματα, από την εποχή κιόλας των Ενετών, και μάλιστα όχι σε συνηθισμένους τομείς (τους περιστεριώνες λ.χ., που εδώ είναι διώροφα πέτρινα οικοδομήματα με περίτεχνα συνθεμένα σύμβολα λαϊκής διακοσμητικής, ή τους «φεγγίτες» - μαρμάρινα υπέρθυρα με ανάγλυφες παραστάσεις), διαφαίνεται ήδη η ύπαρξη κάποιων καλλιτεχνικών καταβολών που με τον καιρό έδωσε τους καρπούς της. Καρπούς ενός λαού που άντεξε τις συννεφιές και τους αιώνες και, συνθέτοντας πολλά και συχνά αντισυγκρουόμενα στοιχεία, έχτισε το δικό του πολιτισμό και τον έδεσε με τη γη του.

ΑΛΕΚΟΣ ΦΛΩΡΑΚΗΣ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

15.08.1993

tinosvoice.gr